Rola jogi w leczeniu i prewencji pierwotnego nadciśnienia tętniczego

Statystyka
Nadciśnienie tętnicze to jedna z najbardziej rozpowszechnionych chorób. Szacuje się, że dotyka ona ponad 20% dorosłej populacji. Według badań Natpoll III Plus przeprowadzonych w 2002 roku rozpowszechnienie nadciśnienia tętniczego dorosłej populacji polskiej wynosiło 29%. Oznacza to iż, chorowało na nie 8,6 mln osób. Wysokie prawidłowe ciśnienie tętnicze występowało u 30%, prawidłowe ciśnienie tętnicze u 21%, zaś optymalne ciśnienie krwi u 20% dorosłych osób. Osoby z wysokim prawidłowym ciśnieniem tętniczym (ok., 8,8 mln) zagrożone są rozwojem nadciśnienia tętniczego. Wykrywalność nadciśnienia tętniczego, czyli odsetek osób świadomych występowania choroby wynosiła 67%. Przewiduje się, że w 2025 roku na całym świecie będzie około 1,5 miliarda osób dotkniętych tym schorzeniem (dane opublikowane przez The Lancet). Jest to więc już choroba cywilizacyjna.
Pierwotne nadciśnienie tętnicze najczęściej przebiega bezobjawowo i prowadzi do bardzo poważnych powikłań, które bezpośrednio zagrażają życiu człowieka. Nie wykryte, nie leczone lub nieskutecznie leczone nadciśnienie tętnicze doprowadza do rozwoju miażdżycy, chorób nerek, zawału mięśnia sercowego i występowania udarów. Niestety jak wynika z badań przeprowadzonych przez Pol-Monica Polonica 1993 r. zadowalający efekt hipotensyjny (obniżenia ciśnienia) uzyskiwano tylko u 6% chorych. Na podstawie aktualnych danych szacuje się, że skuteczne leczenie nadciśnienia tętniczego w naszym kraju dotyczy obecnie 9% mężczyzn i 15% kobiet chorych na nadciśnienie tętnicze.

Powstawanie pierwotnego nadciśnienia tętniczego
U zdecydowanej większości chorych (ponad 90%) nadciśnienie tętnicze ma charakter pierwotny. Oznacza to, że nie powstało na przykład na podłożu uszkodzenia narządów, np. nerek, tak jak ma to miejsce w nadciśnieniu tętniczym wtórnym. W patogenezie tego schorzenia bierze udział kilka czynników m. in. czynniki środowiskowe takie jak nadmierne spożycie soli, mała aktywność fizyczna i działanie bodźców stresowych. Istotna jest też rola czynnika genetycznego. Jednak, co warto podkreślić, zasadnicze znaczenie w powstawaniu nadciśnienia pierwotnego przypisuje się zaburzonym mechanizmom nerwowym i humoralnym biorącym udział w fizjologicznej regulacji ciśnienia tętniczego. W rzeczywistości jednak dokładne przyczyny występowania nadciśnienia tętniczego pierwotnego nie są znane. Zakłada się, że wymienione powyżej czynniki to tylko niektóre z wielu mogących wywołać ten stan. Rozpatrując pierwotny mechanizm powstawania nadciśnienia pierwotnego należy zwrócić uwagę na obszar podwzgórze-kora mózgowa, gdzie zachodzą procesy wywierające wpływ na zwiększone napięcie naczyń krwionośnych, co bezpośrednio przyczynia się do zwiększenia ciśnienia krwi w łożysku naczyniowym.

Współcześnie rola umysłu w wywoływaniu pierwotnego nadciśnienia tętniczego nie budzi już wątpliwości. Taki obraz wyłonił się w toku systematycznych badań.

A oto przykładowe czynniki związane ze stresem przewlekłym mogące przyczyniać się do rozwoju choroby nadciśnieniowej:

  • problemy rodzinne i małżeńskie
  • problemy finansowe
  • choroby
  • zmianowy system pracy i nocne godziny pracy
  • stres szkolny, szczególnie gdy związany jest z pracą i obowiązkami rodzinnymi
  • wykorzystywanie używek, w tym tytoniu i alkoholu
  • opieka nad osobami w wieku podeszłym, często w powiązaniu leczniczego wychowywaniem własnych dzieci
  • samotność.

Można zatem powiedzieć, że nadciśnienie tętnicze pierwotne jest rezultatem ciągłej aktywacji mechanizmu odpowiedzi organizmu na stres (reakcja neurohormonalna).

Leczenie
Leczenie pierwotnego nadciśnienia tętniczego polega przede wszystkim na stosowaniu leków obniżających ciśnienie krwi, czyli jest leczeniem farmakologicznym. Osoby podejmujące ten rodzaj terapii są skazane na przyjmowanie leków do końca życia nawet, gdy ciśnienie się ustabilizuje na prawidłowym poziomie. Niestety leki te najczęściej wywołują również efekty uboczne, często trudne do zaakceptowania przez pacjentów. Powstaje pytanie, czy naprawdę nie ma alternatywy dla takiej formy leczenia?

Otóż jest! Jest nią skoncentrowana terapia ćwiczeniami jogi. Stosując codziennie i regularnie techniki asan, pranajamę, relaksację i medytację można uzyskać trwały i głęboki efekt hipotensyjny. Taka terapia ma same zalety: jest naturalna, gdyż wykorzystuje wrodzone zdolności naszego organizmu do autoregulacji, jest tania i nie ma negatywnych skutków ubocznych, przynosząc dodatkowo pozytywne efekty odczuwane przez inne układy naszego ciała poza układem sercowo naczyniowym. Uzyskanie tych efektów obwarowane jest pewnymi warunkami. Przede wszystkim stosowanie terapii jogą wymaga od pacjenta silnej motywacji. Nie wystarczy też po prostu ćwiczyć w fitness klubie czy szkole jogi. Postępowanie w przypadkach terapeutycznych znacznie różni się bowiem od normalnych ćwiczeń i musi zostać indywidualnie dostosowane. Bezpiecznie i efektywnie może to zrobić tylko osoba z kierunkowym wykształceniem medycznym. Tak jak proponujemy to w Pracowni.

Istota leczniczego działania jogi
Wydaje się, że prawdziwa istota leczniczego oddziaływania jogi tkwi właśnie w tym, że dotyka ona wszystkich poziomów funkcjonowania człowieka zarówno wewnętrznych (anatomia, fizjologia, psychologia) jak i zewnętrznych ze szczególnym znaczeniem regulacji relacji jednostki ze społeczeństwem (element socjologiczny). Na tym polega wielowymiarowość joga terapii, która jest również związana z wielością środków terapeutycznych możliwych do zastosowania (yama, niyama, asana, pranajama, pratyahara, dharana, dhyana, mantra, śpiew, yantra, mandala, afirmacje, wizualizacje itd.). Jednak najbardziej liczącym się z punktu widzenia fizjoterapii i zarazem najbardziej praktycznym, przyjaznym dla pacjenta sposobem leczenia opartym na jodze jest zastosowanie asany i pranajamy w połączeniu z savasaną (głęboką relaksacją). Takie podejście zawiera w sobie wszystkie wytyczne Polskiego Towarzystwa Kardiologicznego jeśli chodzi o rehabilitację kardiologiczną w nadciśnieniu tętniczym. Stosując umiejętnie techniki asany, pranajamy i savasany można zrealizować program niefarmakologicznego leczenia ruchem jak również uzupełnić leczenie farmakologiczne i osiągnąć korzystny efekt w postaci stopniowej redukcji dawek leków.

Działanie lecznicze asany i pranajamy w pierwotnym nadciśnieniu tętniczym
W związku z tym, że powstawanie pierwotnego nadciśnienia tętniczego jest mocno związane ze stanem psychicznym pacjenta – stres zaczyna się na poziomie psychologicznym – joga ma wyjątkową wartość terapeutyczną. Regularne ćwiczenia asan i pranajamy zakończone głęboką relaksacją pozwalają kontrolować stres i działać odprężająco zarówno na poziomie psychologicznym jak i fizjologicznym. Wykonywanie asan i ćwiczeń oddechowych jogi zapobiega komplikacjom naczyniowym z uwagi na efekt masażu tętnic i pozostałych naczyń krwionośnych. Asany uelastyczniają łożysko naczyniowe i podtrzymują jego relaksację, co umożliwia zachowanie prawidłowego krążenia w reszcie ciała. Zatem zasadnicze działanie terapeutyczne asan i pranajamy w nadciśnieniu pierwotnym można sprowadzić do dwóch układów: nerwowego i krążenia. Kiedy układ nerwowy jest zrelaksowany i pobudzenie części współczulnej AUN jest kontrolowane, kontrolowane jest również ciśnienie tętnicze.
Zatem najbardziej odpowiednim podejściem do terapii będzie praca z pacjentem nad zmianą podejścia do życia o postawą życiową oraz nad nauką – instruktażem – jak relaksować się na płaszczyźnie neurofizjologicznej stosując ćwiczenia jogi i w związku z tym kontrolować nadciśnienie.
Kiedy praktykuje się ćwiczenia jogi dochodzi do tzw. „świadomego snu”, specyficznych reakcji fizjologicznych, dzięki czemu osoba wykonująca te ćwiczenia może zrelaksować układ nerwowy i zregenerować się podobnie jak w trakcie snu, jednakże bez udziału podświadomości. Kiedy ciało zasypia podświadomość jest aktywna, a więc nerwy będą wciąż w pewnym stopniu napięte. W trakcie wykonywania ćwiczeń jogi to zjawisko nie występuje i każda część układu nerwowego (AUN) jest utrzymywana w stanie pasywnym, a więc i relaksacja jest znacznie lepsza. Jak wiadomo u osób z pierwotnym nadciśnieniem tętniczym nerwy wykazują zmniejszoną pobudliwość, czyli zdolność przewodzenia impulsów, co prowadzi do wyczerpania układu nerwowego. W związku z tym, że pobudliwość nerwów jest odwrotnie proporcjonalna do aktywności, joga przywraca naturalną elastyczność układu nerwowego.
Jednym z założeń systemu ćwiczeń jogi jest podejmowanie aktywności życiowej zgodnie z rytmem biologicznym. W związku z tym, ale szczególnie osobom z nadciśnieniem zaleca się uregulowanie godzin snu. Dotyczy to zarówno ilości godzin snu na dobę, jak i pory udania się na spoczynek oraz budzenia się. Jest to niezwykle ważne dla ogólnego efektu hipotensyjnego. Zaleca się w przypadku terapii nadciśnienia tętniczego udanie się na spoczynek około godziny 21.30 i pobudkę około 5.30. Kiedy zegar biologiczny organizmu jest rozregulowany leczenie nadciśnienia tętniczego jest problematyczne.

Podsumowanie
Zalety leczniczej formy hatha jogi w profilaktyce i terapii pierwotnego nadciśnienia tętniczego polegają na kilku kluczowych elementach:

  • Ćwiczenia jogi tworzą pełen system pozwalający pacjentowi na stopniowe wprowadzanie kolejnych jego elementów jeśli jego motywacja wzrośnie. Pozwala to na lepsze kontrolowanie i doskonalenie stanu zdrowia dając jednocześnie poczucie bezpieczeństwa, co działa dodatkowo motywująco i antystresowo
  • System jogi zakłada całkowitą indywidualizację ćwiczeń i jest nastawiony na ich odpowiednie adaptacje w konkretnych przypadkach. Jest to niezwykle ważne dla terapii, gdyż daje pewność, że pacjent otrzyma ją w odpowiedniej i przystępnej dla siebie formie
  • Ćwiczenia jogi nie niosą ze sobą efektów ubocznych i niepożądanych oraz nie powodują interakcji z konwencjonalnym leczeniem farmakologicznym
  • Są proste w zastosowaniu, a przebieg sesji terapeutycznej jest łatwy do kontrolowania i modyfikacji, jeśli pojawią się u pacjentów trudności w wykonywaniu ćwiczeń lub dyskomfort związany ze schorzeniem
  • Jogę mogą ćwiczyć osoby w każdym wieku po uwzględnieniu schorzeń towarzyszących i ograniczeń funkcjonalnych
  • Ćwiczenia jogi są bardzo ekonomiczną formą terapii gdyż do ich wykonywania potrzebna jest jedynie przestrzeń sali ćwiczeń, a przybory do praktyki są bardzo proste i tanie. Co więcej przy dobrej motywacji pacjenta i umiejętności wykonywania ćwiczeń, terapeuta może z powodzeniem zaprojektować sekwencję ćwiczeń dp samodzielnej praktyki. Pacjent jest wtedy całkowicie niezależny
  • Proste ćwiczenia jogi stanowią doskonałą profilaktykę pierwotną i wtórną
  • Joga jest bardzo dobrze tolerowana przez pacjentów. Dowiodły tego obserwacje w szpitalach, w których ćwiczenia jogi były wprowadzane jako element wspomagający leczenie konwencjonalne.

Bartosz Niedaszkowski, październik 2009